Bankalar Nasıl Para Yaratır? ve Para Arzı

Efenim bu yazımızın konusu bankalar nasıl para yaratır sorusunun cevabı ve para arzı tanımları ile kısmi rezerv sistemi. Bir twitter takipçimin özel mesaj vasıtasıyla ulaşması üzerine bu yazıyı kaleme almak istedim.

Her daim temel eğitim metodu olmasını sonuna kadar savunacağım tümden gelim yöntemini kullanarak temelden detaya gideceğiz. Keyifli okumalar şimdiden.

Parayı Kim Basar?

Tümden gelim yöntemini kullanacağız dedik ama para nedir sorusundan başlamayacağım tabii ki. İlgilisi için bu sorularınızın cevabını rezerv para yazımda kapsamlıca izah ettim. Merakı olanlar oraya kayabilir. Tabi şu mühim bilgiyi ekleyelim. Günümüz paraları itibari denilen paralardır. Yani paraların bir karşılığı yoktur. Altına imza atan devletin ekonomik + siyasi gücü kadar değeri bulunur.

Ülkemiz için konuşursak (diğer ülkelerde nasıl bilmiyorum çünkü) parayı basma yetkisi temel olarak iki birimdedir. Yine ülkemiz için konuşursak para basma yetkisi tamamen kamudadır diyebiliriz. Bizde TCMB’nin hisselerinin %51’i kamuda olmak zorunda çünkü.

Memleketimizde kağıt paralar TCMB tarafından basılırken madeni paralar Hazine Bakanlığına bağlı darphane tarafından basılır.

Bu arada kültürünüz artsın (kültürlenin ulan!) Darp aslında çok eski hikayedir. Biliyorsunuz tarihin bildiğimiz bölümünden beri hükümranlık yetkisinin koşullarından birisi de para basmaktır. İşte bu sırada hükümranın bir simgesi muhakkak para üstünde yer alır. Eskiden paraların madeni olduğunu biliyoruz.İşte değerli metalin (madeni paranın) üstüne hükümdarlık simgesinin basılmasına darp (vurmak-simgeyi vurmak), bu işlemin yapıldığı yere de darphane denir.

Kaydi Para Nedir?

Bu aşamaya kadar bahsettiğimiz bölüm fiziki para için geçerli idi. Yani elde tuttuğumuz para. İşin içerisine kaydi para dediğimiz banka hesaplarında görülen dijital rakamlar girdiğinde aslında para basma tekelinin sadece kamuda olmadığını, kamunun aslında piyasanın çok küçük bir hacmine isabet eden fiziki parayı bilfiil bastığını, ancak kalan kısmını ise bankaları kontrol etmek suretiyle bankalara bastırdığını göreceksiniz.

Kaydi para bankaların kabul ettiği ve buradan faydalanarak yarattığı paraya denir. Aslında bu tanım işi biraz karıştırıyor. O yüzden detay girelim.

Para Tanımları

Merkez Bankamız parayı 4 şekilde tanımlamıştır:

Mo:emisyon + madeni para

M1: Mo+ vadesiz mevduat

M2: M1 + vadeli mevduat

M3:M2+ repo+ihraç edilen menkul kıymetler+fonlar

Merkez bankasının bastığı kağıt paraya emisyon hazinenin bastığı metal paraya da madeni para denir.Bunlara bankaların yarattığı kaydi parayı eklerseniz (vadeli ve vadesiz mevduatlar) esaslı politika hedefi olan M3 paraya ulaşabilirsiniz.

Hacimlere baktığımızda para politikasında aslında M0 tanımının hiç bir önemi olmadığını, bunun aslında sadece piyasadaki nakit talebini karşılamak maksatlı yapıldığını, esas önem arz eden para tanımının -ki merkez bankası politikası M3 üzerinden yapılır- kaydi para olduğunu göreceksiniz.

Mesela EVDS üzerinden güncel para arzı verilerine baktığımda dolaşımdaki paranın 201 milyar TL civarı olduğunu, ancak M2 tanımlı para arzının 3,3 trilyon TL civarı olduğunu görüyorum. Oranladığınızda fiziki paranın bir ihtiyacı karşılamak dışında bir şeye yaramadığını göreceksiniz zaten.

Kısmi Rezerv Sistemi Nedir?

Kısmi rezerv sistemi günümüz para yaratım modelinin temeli ve bankalar nasıl para yaratır sorusunun cevabıdır. Ne oluyor? Efenim bir banka hesabına 100 TL mevduat girdiğinde merkez bankası politikası kapsamında belirlenen zorunlu karşılık oranı üzerinden karşılık ayırılıp merkez bankası hesaplarına yatırılıyor. Kalan kısmı tekrar kredi verilebiliyor.%10 zorunlu karşılık oranı varsayımı altında hesaba yatırdığınız 100 TL Önce %10 zorunlu karşılık ayrılır TCMB hesabına yatırılır.

Kalan 90 TL ile kredi verilebilir. 90 TL kredi verildiğinde verilen kredi müşteri hesabına yatırılıyor olduğundan bu 90 TL’nin %10’u yani 9 TL yine TCMB hesabına aktarılır ve kalan tutar ile yine kredi verilebilir.

Tabi bu iş sonsuza kadar gitmez. Yani bankalar nasıl para yaratır sorusundan daha önemli olan ve genelde konuşulmayan bankaların ne kadar para yaratabileceğidir. Bu işin de bir formülü var. Yani bankaya yatırdığınız 100 TL ile ne kadar para yaratıyor bu banka diye hesaplamak istiyorsanız aşağıdaki formülü kullanırsınız:

Yaratılan Para Miktarı = 1/[1-g(1-rr)] x Bankaya Yatırılan Para

g: geri dönüş oranını,rr: zorunlu karşılık oranını gösterir.

Burada tespit edilmesi güç olan şey g yani geri dönüş oranıdır. Çünkü net bir rakama ulaimak istiyorsanız krediyi çeken vatandaşın parayı ne yapacağını bilmeniz gerekir.Çünkü banka hesaplarına yatan paralar sürekli mevduat hesaplarına yatmıyor. Fiziki olarak saklananlar, fiziki altına dönenler, bitcoin olup sistemi tamamen terk edenler vs.var. Bunlar da sistemin kaçak noktaları.

Bankalar Nasıl Para Yaratır ?

İşte bir banka kısmi rezerv sisteminden faydalanarak sürekli mevduat toplayıp kredi vererek bu şekilde para yaratır. Tekrar etmeyelim üst paragrafı bi daha okuyun.

Ancak unutmayın. Bankalar nasıl para yaratır sorusundan daha önemli olan bankalar ne kadar para yaratabilir sorusudur. Bunun cevabı da zorunlu karşılık oranındadır. Takip edeceğiniz de budur. Kalanı işin tatava bölümü.

Bankalar Sınırsız Para Yaratabilir Mi?

Eğer zorunlu karşılık oranı %0 olursa bu mümkündür. Ancak gerek ülkemizde gerekse de dünya genelinde zorunlu karşılık oranı %0’ın üstünde olduğundan TCMB para arzını zorunlu karşılık ve muhtelif merkez bankası politikası araçlarıyla hedefler ve bu para arzına oynar.

Yani özellikle son dönemde internette peydah olan ve sanki bu güne kadar hiç bilinmeyen bir şeymiş gibi ortaya “ya aslında biliyor musunuz parayı bankalar yaratıyor, hem de sonsuz yaratabiliyor, bunlar hain ,bunlar melun,fayiz lopisi…” filan diye ortalıkta gezen bağzı arkadaşlar var. Efenim bunları görürseniz çok şey yapmayın. Ölü taklidi yapın gitsinler.Bu sistem yıllardır böyle devam ediyor. Mal bulmuş mağribi gibi de atlamayın mevzuya.

Özetle para basma yetkisi hiç bir zaman tam anlamıyla bankalarda değildir. Kontrollü olarak sistemin amelelik kısmını (operasyonel bölüm) bankalara bırakmıştır merkez. Ortamı bi koklar, istatistiklere bakar, zorunlu karşılıkla oynar ve karar verir. Genelde de zorunlu karşılıkla oynadığını sık görmezsiniz. Diğer araçları daha fazla kullanır.

Bu Bilgi Benim Ne İşime Yarar?

Efenim bu bilgi pek bir işe yaramaz. Yani bu bilgiyi yatırımlarınızda kullanıp para kazanamazsınız. Çünkü eskidir, yıllardır bilinmektedir, yeni/inovatif değildir. Son dönemde niye ortalığa atıldığına dair zerre bir fikrim yoktur.

Bu bilgiyle dünyanın sırrını filan da çözmüyor lan kimse. Şöyle bakıyorum yılların bilgisini ya işte bankacılık, dünya finansı böyle borç üstüne dönüyor her şey yalan filan tadında anlatan elemanlar var. La olm yürüyün gidin ya.

Bu bir sistem. Yıllardır var olmuş.Bu kişilere senet sepet çek vs. İşlerini kaldıralım desen ilk karşı çıkacak güruh yine bunlar. Ama adam senet sepet işlerinin de para arzı olabileceğini kavrayamıyor. Çünkü bankalar aleyhine finans sektörü aleyhine giydirdiğinizde halkın gönlünde kral oluyorsunuz. Bu da herkesin işine geliyor. Yemeyin lan böyle ucuz siyaset numaralarını.

Neymiş bu sistem nedeniyle insanlar bankalardan parasını aynı anda isterse batarmış. Bak ben de sana bir sır vereyim. Koç grubunun tüm alacaklıları borcunu aynı anda isterse koç batar biliyor musun? Hahahahahaa… Abicim bu lafları duyduğunuzda karşınızda muhtemelen reel sektör ne, ticaret nasıl dönüyor hiç haberi ve bilgisi olmayan biriyle konuşuyorsunuzdur. Çayınızı hüpletip kaçın yaw.

Ama tabi ekonomi finans vs. Bu tarz bilgilerin çok yaygın olmaması, sıklıkla komplo teorileriyle birlikte anılması,(dünyayı illuminati diye gizli bir örgüt yönetiyor,hepsinin bankası var, başında da rotşiltler var, bunlar gizli gizli toplanıp kafalarına saçma sapan kukuletalar giyip seks partisi yapıyorlar filan…) konunun magazinel boyutunu ve kahvede konuşulabilirliğini arttırıyor sanırım.

Aslında büyük usta J.M Keynes reyizin para talebi tanımlarıyla filan devam etse mesele mevzu baya ilerleyecek ama sanırım hep rotşilt ve parti kısmında takılıyoruz. Siz yine de çok şey yapmayın parti filan bunlar hep günah şeyler. Böyle işte. Hadi byes.