Bütçe Dengesi Nedir ?

Bu yazı biraz maliye dersi niteliğinde olacak. Konumuz bütçe dengesi nedir ve bütçe dengesi nasıl hesaplanır meseleleri. Bütçe dengesi nedir sorusuna vereceğimiz cevap ile bu bilgileri yatırımlarımızda nasıl kullanacağımıza da kısaca değineceğiz.

Türkiye özellikle Türkiye’de ekonomik krizler yazımda anlattığım üzere sıklıkla kamu borcu ve bu borcun finansmanı sorunuyla karşılaşan bir ülke. Aslında dünya ekonomi düzeninde bu borç kavramı üstüne çok konuşulması gereken bir şey. Dolayısıyla krizlerin nerden geldiğini anlamak için, bütçe dengesi nedir anlamak ve bütçede sorun olup olmadığını idrak edebilmek için bu yazıyı okumanızı tavsiye ederim.

Bütçe Nedir?

Efenim bütçe yapısı itibariyle bir kanundur. Tabi biz kanun şöyle böyle diye devam etmeyip daha anlaşılır hale getirebilmek için uğraşacağız ama kanun olduğunu bilin. Bütçenin kanun olması demek sizin bütçenin değiştiğini, meclise gittiğini, kabul görmesi gerektiğini bilmeniziz gerektirir. Bütçe onaylanmazsa hükümet sıkıntıya girer. Özellikle koalisyon olan yani Türkiye Siyasi Tarihi yazımın çoğunda ülkenin geçirdiği şekildeki dönemlerde, bu bütçe görüşmeleri bir nevi hükümetin devam edip etmeyeceği konusunda esaslı bir yer edindiğinde milletvekili pazarlıkları dönerdi. Açıkçası başkanlık sistemi ile de bu durumun pek değişeceğini düşünmüyorum. ABD’de bile bu bütçe görüşmeleri nedeniyle ekonomi duruyor öyle de önemlidir bütçe dengesi nedir konusu. Yani bütçe iktisadi olduğu kadar siyasi de bir hadisedir.

Bütçenin siyasi ayağını anlattık tabi ama bütçe meselesinin esas sorumlusu Hazine’dir. Hazine’nin temel görevi kamu finansmanını yürütmektir. Süreç kısaca şöyle işler. Hükümet bütçe yasa tasarısını hazırlar, meclise onaya sunar, meclisten çoğunlukla geçerse bütçe onaylanmış ve yasalaşmış olur. Bütçeyi hazinenin eline verirler bunu yap diye. Peki, hazine ne yapar?

Hazine Ne İşe Yarıyor?

Hazine eline verilen bütçeyi alır. Gelirlere bakar. Gelirler tahmindir bu arada çünkü bütçenin ana kalemini oluşturan vergi gelirleri ekonomik konjonktüre göre netleşir. Sonra giderlere bakar. Giderler kesin gerçekleşecektir. Çünkü saçma bir şekilde ülkemizde harcanmayan kamu giderleri ertesi sene ilgili kuruma devredilmez. Hazineye merkeze aktarılır. Dolayısıyla her kurum sene içerisinde kendisine verilen bütçeyi saçma salak yerlere de olsa ihtiyacı olmasa da bitirmeye çalışır. Yani hazinenin bu giderlere istinaden gelir sağlaması şarttır. Hazine’nin görevi önce bu geliri en uygun faizle sağlamaktır. Ki bunu hazine tahvili ihracı ile yapar.

Bir de bütçede zaman sorunu vardır. Yani nasıl nakit akım yönetimi yazımda şirketlerin gelir ve giderleri arasında zaman farkı olduğundan bahsetmişsem aynı durum hazine için de geçerlidir. Hazinede gelirler tahsilat (paranın alınması) giderler ise tahakkuk (işlem kaydının gerçekleşmesi) ile gerçekleşir. İşte bu yüzden Hazinenin gelir ve giderleri arasında zaman farkı vardır ve hazine bu zaman farkını borçlanarak karşılar. Hazinenin temel görevleri bunlardır.

Bütçe Hangi Kurum/Kuruluşları Kapsar?

Bütçe kamunun bütün unsurlarını kapsar. Bütçeyi 3 temel başlığa ayırabiliriz. Bunlar

1. Genel Yönetim Bütçesi
2. KİT’ler
3. Diğer Kamu Kesimi

1.Genel Yönetim Bütçesi Nedir ?

Burada Merkezi Yönetim, Sosyal Güvenlik Kuruluşları ve Yerel Yönetimler bulunur. Bütçenin kemik kadrosu buradadır anlayacağınız. Hacim olarak  da iş olarakta ana mevzu burada döner.

2.KİT Bütçesi Nedir ?

KİT’ler kamunun sahip olduğu piyasa oyuncularıdır. Yani kamu şirketleridir. Fona devredilmeden önce kamu bankaları, BOTAŞ, TPAO, PTT vs. hep buralardadır.

3.Diğer Kamu Kesimi Bütçesi Nedir ?

Diğer kamu kesimi olarak izah edilen kısım döner sermayeli kurumlar, işsizlik sigortası fonu ve bütçe dışı fonlardan hasıl olur. Mesela TVF buradadır.

Bütçe Dengesi Nedir ?

2020 yılı itibariyle yazıyorum bu yazdıklarımı. İçinde bulunduğumuz tarih itibariyle bütçenin gelir yapısına baktığımızda en önde vergi gelirlerinin geldiğini, vergi dışı gelirlerin (özelleştirme, arsa satışı vs.’dir) düşük seyrettiği bir karakteristiğe sahiptir. Türkiye bütçe gelirleri, gelirlerin ağırlıklı kısmının dolaylı vergiler dediğimiz (tüketimden alınan vergiler) bölümden değil de dolaysız denilen yani direk gelirden/maaştan kesilen vergilerden oluşması nedeniyle çok eleştirilir. Çünkü devlet bu haliyle tasarrufu cezalandırır bir hale bürünmüştür.

Bütçe giderlerine baktığımızda ise cari transferlerin ön planda olduğunu görüyoruz. Bu cari transferler başta SGK’ya ödenen hizmet bedellerini ve emekli maaşlarını, kamu bankalarının sübvansiyonlarını, sosyal yardımları vs. anlatır. Yani anlayacağınız devletimizin en yüksek gideri vatandaşların sağlık hizmetleri için SGK’ya ödediği paralar ve maaşlardan oluşur. Bundan sonra ise kendi personel giderleri gelir. Faiz giderlerinin giderler arasında alt sıralarda olması ise sevindiricidir.

Kamu Finansmanı

Kamu finansmanı biraz aşağıda farklı bir başlık altında açıkladığımız faiz dışı denge kavramı nedeniyle önem arz eder.

Bütçenin temel yapısı şu şekildedir.

-Bütçe Giderleri (Faiz dışı giderler + faiz giderleri)

+Bütçe Gelirleri (vergi gelirleri + vergi dışı gelirler)

=Bütçe Dengesi

Eğer gelirler giderlerden fazla olursa ki bu durum sene sonunda kesinleşir bu bütçenin açık verdiği anlamına gelir. Ekonomik göstergelerin yorumlanması meselesinde de belirttiğim gibi bütçe açığı/GSYİH oranının %5’i geçmesi içi Türkiye için bir erken uyarıdır. Buna dikkat etmelisiniz.

İşte bu finansman sürecinde faiz dışı denge kavramı devletin borç yükünün anlaşılması ve faiz riskinin idrak edilmesi anlamında çok mühimdir.  

Faiz Dışı Denge Nedir ?

Bütçe gelirlerinden faiz dışı giderleri çıkarın bu sizi direk faiz dışı dengeye götürür. Yani burada şunu ölçmeye çalışıyoruz. Devlet faiz ödemeleri haricinde olan giderlerini, mevcut gelirleri ile ödeyebiliyor mu? Eğer bu işlem sonucunda ortaya çıkan sonuç negatif ise yani kamu, gelirleri ile faiz ödemesi hariç kalan giderlerini ödeyemiyorsa her seferinde daha fazla borçlanmak zorunda kalacağından bu durum vahim bir şekilde sonuçlanacaktır. Özellikle 1994 krizi gibi krizlerde bunu gördük. Bu takdirde faiz giderleri her daha fazla borçlanmadan sonra daha da artacak, nihayetinde faiz-enflasyon- kur sarmalına girilip ekonominin içine edilecektir.

Dolayısıyla ve hatta bu kavram bütçe dengesinden daha fazla önem arz eder.

Bütçe Check Listi

Tıpkı merkez bankası analitik bilanço yazısında olduğu üzere hepinizin niye bu sayfayı okuduğunu bildiğimden buraya da bir check list bırakıyorum.

• Bütçe açığı/GSYİH %5’i geçmeye yakın ise sıkıntı vardır.
• Faiz dışı denge negatif veriyorsa cort cort geliyor demektir.
• Eğer bütçe açığı dönem içerisinde artıyorsa devlet keynesyen politika kasıyor, ekonomide yani özel sektörde bir numara yok, kamu harcamasıyla ekonomiyi palazlandırmaya çalışıyor demektir ki bu halde enflasyon yakındır.
• Eğer ekonomide hem para basılıyor hem de bütçe açığı varsa faizler zıpladı zıplayacak demektir, gardınızı alın.
• Kamu kanadı bütçede açık veriyor ve verilen açıklar selektif yöntemlerle belirli bir sektöre (döviz getirecek sektörlere) yönlendirilmiyorsa döviz krizi uzun vadede tünelin ucunda görünür.
• Transfer harcamaları ülkenin yaş ortalaması ile birlikte artmaktadır. Bunun sebebi de SGK’ya aktarılan transferlerdir. Eğer transfer harcamaları yıllar itibariyle bütçedeki gediği arttırıyorsa ülkede emeklilerin yükünü çalışanlar çekemiyor demektir ki yaşların ilerlemesiyle birlikte tüketim harcamaları düşeceğinden uzun vadeli yatırım kararlarında buna dikkat etmeniz elzemdir. Ama bu analizi kimsenin yapmayacağını da biliyorum.
• Halk arasında İBO olarak bilinen İç Borç Çevirme Oranını takip etmek önemlidir. Efenim iç borç çevirme oranını şöyle anlatalım. Misal bir dükkanınız var ve dükkana sadece krediyle mal alıyorsunuz. Malları aldınız, sattınız, krediyi faiziyle geri ödersiniz. Sonra tekrar kredi çekip yine mal alırsınız. Eğer ilk seferki borçlanmanız ikinci seferki borçlanmadan fazla ise borçlanmanız artıyor demektir. İşte iç borç çevirme oranı hazine için de bu şekildedir. Hazinenin iç borç çevirme oranı artıyor ise borçlanma sürekli artıyor demektir. Bu taktirde alarm zillerinin çalması için faiz dışı denge dikkatle izlenmelidir.
• Borçların yabancı para oranını izlemekte fayda görüyorum. Eğer borçlanmalarda yabancı para oranı düşük ise ve kamu daha fazla borçlanmak istiyorsa kamu genelde parasal genişleme yaparak yerli para biriminin değerini düşürüp borç miktarını azaltmaya çalışır.
• Eğer kamu özel işbirliği projelerinde taahhütler var ise kamunun bu yükümlülükleri potansiyel birer borçtur ve kamu borçlanmasına dahil edilmelidir. Halihazırda IMF dahil hiç bir kurum bu taahhhüt tutarlarını borçlanmaya dahil etmiş durumda değildir.